Mamelles Ancestrales van Tabita Rezaire door Gijsje Mulder
Symbiose Immaculée
Op 8 juli 2021 bezocht ik voor de eerste keer in lange tijd weer fysiek een tentoonstelling: Symbiose Immaculée bij IMPAKT, een solotentoonstelling van Tabita Rezaire. Ik was gehaast, want had een tijdslot geboekt, maar was per ongeluk naar de verkeerde locatie toegegaan. Eenmaal aangekomen, word ik na te hebben aangebeld gelukkig nog binnengelaten. Ik krijg een koptelefoon mee en loop een donkere ruimte binnen waar ik de contouren van een grote installatie zie opdoemen. Meteen valt er een soort rust over mij heen en ben ik alleen nog bezig met het opnemen van de omgeving waarin ik me bevind.
In het midden van de ruimte staan 12 grote megalieten in een cirkel met daar binnenin een projectie. De massieve stenen zijn ieder verlicht met een oranje gloed. Op het scherm speelt een video af. Via de koptelefoon hoor ik eerst muziek, een snaarinstrument (de kora) speelt zachte positieve tonen. Dan hoor ik een stem. Verschillende mensen, van beheerders en lokale bevolking tot astronomen, archeologen en theologen, vertellen over de megalithische bouwwerken: over de (mogelijke) betekenissen, de rituelen, de magie en de wetenschap van de plekken. Ook de stem van de kunstenaar zelf is te horen.
Al dwalend door de ruimte, kom ik steeds iets meer te weten over de steencirkels.
Mogelijk werden hier doden begraven en vonden er begrafenisrituelen plaats, mogelijk werden de megalieten gebruikt om de stand van de zon en andere sterren aan af te meten. Waarschijnlijk kenden de steencirkels meerdere rituelen en gebruiken en hebben ze altijd vele betekenissen gehad verwant aan de verbinding van hemel en aarde, leven en dood.
Mamelles Ancestrales (2019, 45 min.)
De video-installatie Mamelles Ancestrales (2019, 45 min.) is het resultaat van Rezaire's onderzoek naar de steencirkels van Wassu en Kerbatch in Gambia en van Sine Ngayene en Wanar in Senegal (gebouwd tussen 1300-1100 v.Chr. tot 1500). In deze omgeving bevinden zich meer dan duizend van dit soort steencirkels, maar ook op heel veel anderen plekken in de wereld zijn de restanten van dit soort bouwwerken terug te vinden. Het getuigt van een verwondering over de sterrenhemel die mensen over de hele wereld al eeuwen delen.
Alle verschillende verhalen en perspectieven die Rezaire heeft verzameld tijdens haar onderzoek heeft ze in Mamelles Ancestrales verweven tot een rijk netwerk van kennis verbonden aan deze bijzondere megalithische bouwwerken.
Een terugkerende boodschap die in de verschillende verhalen doorklinkt is dat een louter (westers) wetenschappelijk perspectief geen recht doet aan de rijkdom aan rituelen, verhalen en kennis die deze megalithische plekken in zich dragen.
Dit komt, zo wordt toegelicht in de film, onder andere doordat er in de westerse wetenschap weinig ruimte is voor spirituele opvattingen van de kosmos, maar ook doordat er weinig plek is voor de kennis van culturen met een orale traditie in het algemeen. Vanuit westers kolonialistisch superioriteits-denken werden culturen met een sterke orale traditie, zoals in Senegambia, namelijk weggezet als primitief en zelfs als culturen ‘zonder geschiedenis’. Overblijfselen van deze denkwijze zijn in de westerse wetenschap nog steeds voelbaar, net als dat de veranderingen in de oorspronkelijke orale traditie en cultuur ten gevolge van westers kolonialisme nog steeds voelbaar zijn in Senegal en Gambia.
Rezaire laat in haar werk op rake wijze zien waar artistiek onderzoek het vermogen heeft de tekortkomingen van de wetenschap te omzeilen: het biedt ruimte voor de spirituele ervaring die ten grondslag ligt aan de waarde van deze plekken en brengt met deze filmische documentatie kennis middels orale traditie naar een groot publiek.
De grenzen tussen wetenschap en spiritualiteit die voortkomen uit het westers dualistisch denken worden met de vervlechting van de verschillende verhalen en beelden ondertussen steeds verder vervaagt. De ‘visuals’ die op het scherm in het midden van de installatie te zien zijn, zijn opgebouwd uit verschillende lagen film. Beelden van monolithische landschappen en sprekers tot digitale animaties van technologieën, planeten, natuurlijke processen en rituele objecten wisselen elkaar af of worden bij elkaar gebracht in collageachtige beelden. Samen vormen ze een surrealistische beeldtaal die ergens tussen een soort ironie en magisch realisme in lijkt te vallen.
Internetesthetiek
Rezaire's werk wordt gekenmerkt door een karakteristieke internetesthetiek, wat ze zelf omschrijft als ‘screen based resistance’: door de esthetiek van het internet (en internet activisme) te gebruiken voor het maken van haar werk over ‘decolonial healing’ verzet ze zich tegen elektronisch kolonialisme. Het internet is volgens Rezaire een onveilige plek, die vooral uitbuitend, onderdrukkend, uitsluitend, dwingend en manipulatief is (hier meer over haar visie op elektronisch kolonialisme: https://www.okayafrica.com/tabita-rezaire-cyber-warrior-e-colonialism/ ).
Mamelles Ancestrales gaat niet zozeer over elektronisch kolonialisme, maar over een andere vorm van neokolonialisme die plaatsvindt in de ruimtevaart. Ruimtevaart is al sinds de maanlanding sterk gedreven door vooruitgangsdrift en politieke machtsstrijd, maar zeker nu multimiljonairs als Elon Musk en Jeff Bezos zich actief bezighouden met de kapitalisatie van de ruimte, wordt duidelijk hoezeer ruimtevaart wordt ingezet voor neoliberale, kapitalistische en neokolonialistische doeleinden. Rezaire verzet zich hiertegen door met Mamelles Ancestrales Afrikaanse kosmologische kennis en het eeuwenoude verlangen naar verbinding met de sterrenhemel tegenover die neokolonialistische actualiteit te plaatsen. Het zet me aan het denken over hoe de ruimtevaart eruit zou kunnen zien vanuit een meer spiritueel, cultureel en sociaal perspectief.
In Mamelles Ancestrales worden de internetesthetiek, technologie en wetenschappelijke terminologie toegeëigend en ingezet voor het documenteren van de orale traditie van Senegambia en Afrikaanse kosmologische kennis die door kolonialisme dreigde te verdwijnen. Tabita Rezaire droomt dan ook niet van een wereld zonder technologie, westerse wetenschap of het internet, maar van een wereld waarin deze worden ingezet om mensen daadwerkelijk met elkaar te verbinden, zoals de utopische droom van het internet dat ooit ook beloofde.
Zo nu en dan voelt het alsof Mamelles Ancestrales een glimp laat zien van dat universum waar Rezaire van droomt. Door de verschillende beeldtalen – van de fysieke installatie tot de hyper-digitale animaties – in een spannende juxtapositie te plaatsen lijkt er geleidelijk een nieuwe wereld te ontstaan. Hoe dieper ik in het werk kom, hoe natuurlijker deze samenkomst begint te voelen. En hoe langer ik blijf, hoe meer de magie van de megalieten toeneemt. Iets aan de opstelling en de materialiteit van de stenen, het gewicht als een soort zwaartekracht, roept een vertrouwdheid of herkenning bij mij op. Niet als in een herinnering, eerder van een lichamelijke aanwezigheid, als een soort ontmoeting. Een andere bezoeker treedt de ruimte binnen en blijft net als ik lang gebiologeerd staan.
Als ik weer buitenloop in de zonnige straten van het Utrechtse centrum voel ik het na-effect van deze ervaring: een sterk gevoel van verbinding met iets groters – de wereld, het heelal, een sterrenlucht. Maar ook met mijzelf: het bewustzijn van mijn eigen lichaam, het bewegen door een ruimte, kunnen zien, voelen, horen, van het onderdeel zijn van dit alles. Een verbinding met de ervaring zelf, met de andere bezoeker, de kunstenaar en de sprekers in de film, in dat we dit gevoel van verbintenis even samen konden ervaren.
Over Tabita Rezaire:
“Tabita Rezaire is een kunstenaar-genezer-zoeker die werkt met schermen en energiestromen. Haar multidimensionale praktijk ziet netwerkwetenschappen - organisch, elektronisch en spiritueel - als helende technologieën. Ze navigeert door digitale, lichamelijke en voorouderlijke herinneringen als plaatsen van strijd en graaft in wetenschappelijke denkbeelden om de alomtegenwoordige matrix van kolonialiteit aan te pakken. Tabita is gevestigd in Cayenne, Frans-Guyana.”
Bekijk de online tentoonstelling
Gijsje Mulder is galeriemedewerker bij Galerie Pouloeuff.
