Visuele poëziedoor Gerard van der Voort
Beeldende teksten
Tijdens mijn studie literatuurwetenschap raakte ik gefascineerd door de beeldende kracht van teksten en met name de kleine stroming die in de jaren vijftig, euh... stroomde: concrete poëzie, ook wel 'visuele poëzie' genoemd. Het was een tijd van veel conceptueel experimenteren met taal, en expressieve typografie. Maar visuele poëzie was geensins een nieuw fenomeen. Van de boeksierkunst van de middeleeuwen tot aan het futurisme en dadaïsme van begin vorige eeuw is er volop gespeeld met de vorm van letters, woorden en teksten. En iedereen kent natuurlijk BOEM Paukeslag van Paul van Ostaaijen, of de 'figuurgedichten' van Guillaume Apollinaire, die overigens van grote invloed was op dada en het surrealisme.
Het binnendringen van de beeldende kwaliteit van woorden op papier in het begripsproces van visuele gedichten is een fantastisch groot speelveld en de wereld van de visuele poëzie is enorm. Ik wil hieruit twee kunstenaars uitlichten, maar dat voelt volstrekt willekeurig.
Russisch futurisme: Vasily Kamensky
Vasily Kamensky (1884 - 1961) was een dichter van het Russisch futuristisme. Deze stroming beleefde zijn hoogtijdagen aan het begin van de twintigste eeuw en maakte gebruik van taal als fundamentele bouwsteen, maar dan los van allerlei beperkende grammaticale regels en conventies, en met meer vrijheden en nieuwe taalcreaties, getallen, symbolen en klankstructuren. Hierboven zie je het gedicht 'Constantinopel' uit de bundel 'Tango Met Koeien' (Танго С Коровами) uit 1914, met de ondertitel: 'gedichten van gewapend beton' (grappig, want de term 'concrete poëzie' bestond toen nog niet). De bundel 'Tango met koeien' is geschreven op de achterkant van bontgekleurd behangpapier. Het radicaal breken met tradities, wat het futurisme kenmerkt, wordt versterkt door de ongenadig afgesneden hoek van de bundel.
Woordenplattegrond
De klank en betekenis in 'Constantinopel' gaan voor mij grootendeels verloren, maar dat doet niets af aan de kracht van het werk. De gele achtergrond, de lijnen, vreemde tekens en letters zijn voor mij een nieuwgevormde wereld met een onbereikbare betekenis, een soort geheimtaal, vol van schoonheid van geometrie en bouwkunde, symbolen en exotische tekens. Het lijkt een toevallig samenraapsel van woorden en delen van woorden, zoals zeemeeuwen (чайки), matrozen (матросы) en Bosporus (Босфор). Allemaal hebben ze met Constantinopel te maken: ze laten een indruk achter van de zonnige, levendige, zinderende, bedrijvigheid, de hustle and bustle van de Turkse havenstad. Maar als je weet dat Kamensky een van de eerste Russische vliegeniers was, en daarmee waarlijk een kind van de moderne tijd die het futurisme inleidde, dan krijgt het gedicht nog een derde perspectief, namelijk dat van een luchtopname (een drone zo je wilt). Ik zie een woordenplattegrond met bouwwerken, buurten, bekende straten en inwoners.
(Tekst met dank aan Heidi Bodaar)
Concrete poëzie
De concrete poëzie van de jaren vijftig en zestig benaderde de teksten minimalistisch en conceptueel en stelde daarmee, in de aanloop naar de postmoderne tijd, vragen over taal en betekenis. Taal die tot ons komt in bijvoorbeeld karakters op papier heeft naast de semantische lading altijd een concrete en visuele verschijningsvorm. Taal in concrete poëzie wordt vooral gebruikt als grondstof waarmee een autonoom object kan worden gemaakt. In veel concrete poëzie is klank overigens ook een van de fundamentele bouwstenen, en is vaak een onderwerp op zich. In tegenstelling tot de bombast van dadaistische en futuristische poëzie, met wilde typografie en - in de performances - een provocerende kakafonie, richt de concrete poëzie zich, in klank en beeld, op de elementaire deeltjes van de taal.
Eugen Gomringer
De Boliviaans-Zwitserse dichter Eugen Gomringer (1925) trachtte de materialiteit van taal opnieuw te belichten door de taal te ontrafelen en te deconstrueren om nieuwe betekenisprocessen te zoeken in een spel van vorm, transformatie en herhaling. De poetisch 'constellaties' die hij creëerde zijn een soort microcosmossen van taal waarbij betekenissen onstaan of verdwijnen en ook onderstreept of juist ontkend worden. De constellaties zijn niet zozeer om te bekijken en wel of niet te begrijpen, maar ook zeker om te 'beleven' door bijvoorbeeld hardop uit te spreken. Het gedicht 'Wind' (zie boven) is hiervan een mooi voorbeeld. De herhaalde 'W', de weggewaaide letters en de wendende woordrichting spelen met de semantische betekenis. Kijk maar. Probeer maar.
In 1970 was er in het Stedelijk Museum in Amsterdam een overzichtstentoonstelling over konkrete poëzie (sic), die helaas voor mij te vroeg kwam, maar waarvan ik wel de catalogus bezit die ik voor geen goud van de hand doe.
Als je meer wilt weten over visuele poëzie is een beginpunt wellicht: https://www.tussentaalenbeeld.nl/A22.htm
Over Gerard
Ik ben al geruime tijd actief voor Galerie Pouloeuff en de Keep an Eye Foundation, met name als webdesigner en ontwikkelaar, maar ik vind het erg leuk om af en toe de kennis die ik tijdens mijn studie literatuurwetenschap opdeed weer aan te kunnen boren.
